Назив објекта
СИНАГОГА У ЗЕНИЦИ
Локација
Зеница
Kонфесија
Јудејска
Опис
Претпоставља се да су Јевреји доселили у Зеницу средином XVIII вијека јер је најстарији споменик на Јеврејском гробљу из 1747. године [1], што значи да је јеврејска заједница постојала пар година раније. Већи долазак Сефарда, породице, Монтиљо, Озмо, Данон, Леви и друге, у Зеницу из Сарајева и Травника, је вјероватно био у другој половини XIX вијека, након изградње бродског друма 1864. године и градње пруге Брод-Зеница 1878. године. Ашкенашки Јевреји насељавају Зеницу након аустроугарске окупације. Јевреји су се у Зеници бавили углавном трговином, а у њиховом посједу били су и ливница, пецана за производњу алкохолних пића и ликера (Монтиљо), парни млин (Атијас) и штампарија (Либлинг). Градња зграде синагоге у Зеници почела је 1904. године [2], а освећена је, од сарајевског надрабина др Самуила Весела 1906. године. Изграђена је пројекту грађевинског инжињера Милоша Коматине. Претпоставља се да је изграђена на мјесту старије синагоге, а лоцирана је у близини ушћа рјечице Кочеве у Босну. Грађена је у мудејар стилу, што се посебно уочава на фасадној пластици и алтернацији хоризонталних двобојних трака. Правоугаоне је основе, оријентисана у правцу исток-запад, са ризалитно истакнутом улазном партијом, покривена двосливним кровом. Фасаде објекта су симетричне, а главни улаз је правоугаони са богато украшеном надвратном гредом изнад које је бифора. Улазна партија завршена је атиком на којој доминира снажан профилисани крунски вијенац са стаклактитним декорацијама, завршен круном и зупчастим завршецима. У централном дијелу круне се налазе двије бијеле камене плоче на којима је уписано десет божијих заповиједи. Испод вијенца је натпис на хебрејском језику Ово су врата Господња на које улазе праведници. У односу на изворни изглед, западно прочеље је измијењено, данас равна атика је имала полукружни завршетак, а објекат је поред главног имао и два бочна улаза (накнадно дјелимично зазидани и претворени у прозорске отворе), што је видљиво на једној старој фотографији[3]. Прозорски отвори приземља су правоугаони а спратни завршени преломљеним луком, постављени у плитке нише повезане у вертикална поља.
Приликом адаптације за потребе музеја објекат је у ентеријеру претрпио значајне измјене и том приликом је дограђена међуспратна конструкција. Наиме изворно је простор наоса био јединствен по вертикали, а у осовини источног зида је био галут са плитком нишом у којој се налазио арон хакодеш.
[1] Pinto, Avram. Jevreji Sarajeva i Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Masleša, 1987, 165.
[2] У старијој литератури се наводи да је синагога изграђена 1903. године. Е. Софтић у Одлуци о проглашењу зграде некадашње синагоге у Зеници националним спомеником БиХ (2013.) наводи да је датум на оригиналним нацртима синагоге мај 1904., што подразумијева да је саграђена послије тог датума. Такође аргументовано доказује да је саграђена на мјесту старије синагоге позивајући се на анализу картографске документације и истраживања Ивана Черешњеша (http://aplikacija.kons.gov.ba/kons/public/uploads/odluke_bos/Zenica_zgrada%20bivse%20sinagoge%20kompl%20BOS.pdf)
[3] Фотографија објављена у Gotovac, Vedrana. Sinagoge u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Muzej grada Sarajeva, 1987, 47.
שם המבנה
בית הכנסת בזניצה.
מיקום
Zenica
וֹדָאָה
יהודה
תאור
ההנחה היא כי היהודים התיישבו בזניצה באמצע המאה 19 מאז האתר העתיק ביותר הנו בית הקברות היהודי משנת 1747, מה שאומר כי הקהילה היהודית היתה קיימת כבר כמה שנים קודם לכן. . המעבר הגדול של יהודים ספרדם מסרייבו וטרווניק החל כאשר משפחות מונטיליו, אוזמו, דנונה, לוי ואחרים באו, וזה קרה כפי הנראה במחצית השנייה של המאה תשע עשרה, לאחר פתיחת ציר הים ב 1864 ושל הרכבת ברוד-זניצה בשנת 1878. יהודים אשכנזים התיישבו בזניצה לאחר הכיבוש האוסטרו-הונגרית. יהודי זניצה עסקו בעיקר במסחר, כשברשותם היו בתי יציקה, מכונות לייצור משקאות חריפים וליקרים אלכוהוליים (Montiljo) טחנת קיטור (Atijas) ואת בית הדפוס (Liebling).
בנייתו של בית כנסת בזניצה החלה בשנת 1904 וקודשה על ידי הרב הראשי של סרייבו ד“ר סמואל וואסל בשנת 1906. הוא נבנה על פי פרויקט של מהנדס אזרחי מילוש קומנטינה. ההנחה היא כי הוא נבנה באתר של בית כנסת קודם לכן והוא ממוקם סמוך לשפך נהר קוצאבה לתוך נהר בוסניה. הוא נבנה בסגנון אפסיסית, וזה בולט במיוחד בחזית הפלסטית ההתחלפות של רצועות בשני גוונים אופקיים. יש לה בסיס מלבני, אורינטציה אל מזרח-המערב, עם אזור כניסה בולט, מכוסה גג גמלוני. החזיתות הם סימטריות, ואת הכניסה הראשית היא מלבנית עם משקוף כפול מעוטר בעושר מעליו. הכניסה היא מסתיימת עם עליית הגג הנשלט על ידי כרכוב כתר יצוק חזק עם עיטורי נטיפים, עם הכתר וקצוות משוננים. בחלק המרכזי של הכתר שתי טבליות לבנות של אבן שעליו עשרת הדיברות חקוקות. תחת הכרכוב, כתוב בעברית: זהו השער של האלוקים שבו צדיקים נכנסים.
בהשוואת למראה המקורי, החזית המערבית השתנתה, עליית גג שטוחה היום הייתה פעם בצורת חצי עיגול, ולבניין היתה כניסה ראשית עם שני צדדים (מאוחר יותר נבנה קיר עם פתחי חלון), אשר בתצלום עתיק. החלונות של קומת הקרקע הם מלבניים, ואילו אלה בקומה הראשונה הם עם קשת מחודדת, שנקבעו נישות רדודות הקשורים בתחומים אנכיים.
במהלך ההסבה לצרכים של המוזיאון, הפנים של הבניין עבר שינויים משמעותיים וזה הורחב בבנייה שטח הרצפה. למעשה, במקור, האולם היה הומוגני אנכי, ובסופו של ציר הקיר המזרחי היה עם נישה רדודה שהיתה עבור קודש ארון. במהלך מלחמת העולם השנייה הבניין היה הרוס והפך יציב. אחרי המלחמה, ועד 1967, שימש המבנה למטרות רבות; בית הדפוס בתור מחסן, מפעל המייצר-פלדה, וחנות רהיטים. בשנת 1966 הקהילה היהודית תרמה את הבניין של בית הכנסת לעיריית זניצה,ומאז 1968 המוזיאון של העיר ממוקם שם.
משמאל לכניסה, יש שתי צלחות ועליהן כתובות המדברות על סבלם של יהודיי זניצה במהלך מלחמת העולם השנייה והשנים המשמעותיות בהיסטוריה של הבניין בשנת 1885 התגוררו בזניצה 120 יהודים. בשנת 1895 176. לפני מלחמת העולם השנייה התגורוו 270 יהודים שמתוכם 165 נרצחו.
Building name
SYNAGOGUE IN ZENICA
Location
Zenica
Confession
Jewish
Description
It is assumed that the Jews settled in Zenica in the middle of the XIX century since the oldest monument in the Jewish cemetery dates from 1747, which means that the Jewish community existed a few years earlier. The big arrival of Sephardi Jews in Zenica from Sarajevo and Travnik, when families Montiljo Ozmo, Danone, Levi and others came, was probably in the second half of the XIX century, after the opening of the sea route in 1864 and railway Brod-Zenica in 1878. Ashkenazi Jews inhabited Zenica after the Austro-Hungarian occupation. Jews in Zenica were mainly engaged in trade, and in their possession were the foundry, machines for production of alcoholic spirits and liqueurs (Montiljo) steam mill (Atijas) and printing house (Liebling). The construction of the synagogue in Zenica began in 1904 and was consecrated by the Sarajevo chief rabbi Dr Samuel Vesel in 1906. It was built according to the project of a civil engineer Miloš Komatina. It is assumed that it was built on the site of an earlier synagogue and is located near the mouth of the River Kočeva into Bosna River. It was built in Mudejar style, which is particularly evident in the facade plastic and alternation of horizontal two-tone strips. It has a rectangular basis, oriented to the east-west, with accentuated entrance area, covered with a gabled roof. The facades are symmetrical, and the main entrance is rectangular with a richly decorated lintel above which is bifora. The entrance is finished with the attic dominated by a powerful moulded crown cornice with stalactite decorations, finished with the crown and jagged ends. In the central part of the crown are two white tablets of stone on which the Ten Commandments are inscribed. Under the cornice is the inscription in Hebrew: This is the gate of the Lord where the righteous enter. Compared to the original appearance, the western facade has changed, flat attic today once had a semicircular ending, and the building had the main entrance and two side ones (later partly walled up and turned into window openings), which is visible in an old photograph. The windows of the ground floor are rectangular, whereas those on the first floor are finished with a pointed arch, set in shallow niches related to vertical fields.
During the adaptation to the needs of the museum, the interior of building has undergone significant changes and it was expanded in floor construction. In fact, originally, the nave was homogenous vertically, and in the axis of the east wall was galut with a shallow niche in which was the aron hakodesh.
During World War II the building was devastated and turned into a stable. After the war, until 1967, the building was used for multiple purposes; printing house within a steel-producing plant, warehouse, and furniture store. In 1966 the Jewish community conceded the building of the synagogue to the municipality of Zenica, and since 1968 Museum of the city of Zenica is located here.
On the left of the entrance, there are two plates with inscriptions that talk about the suffering of Zenica Jews during World War II and the significant years in the history of the building. In Zenica, 120 Jews lived in 1885, 176 in 1895, after the First World War 270 Jews lived there, while during the Second World War 165 Jews from Zenica were killed.